تحقیق در مورد ربا و شرایط تحقق آن
مقدمه :
نزدیک به هفده سال از تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا واجرای سیستم
بانکی مبتنی بر آن می گذرد .هدف قانون گذار از طراحی سیستم مزبور طرد از
شبکه بانکی کشور بوده است .آیا این آرمان مقدس عملی شده است ؟پاسخ طراحان
ومجریان نظام بانکداری در کشور به این سوال مثبت است .اما متاسفانه امروزه
تصور بسیاری از مردم این است که فعالیت بانکها بطور عمده ربوی می باشد و
تنها اسم و عنوان قالب کار تغییر کرده است .این فتوا چه درست وچه نادرست
زیان های فراوانی دارد از جمله اینکه حرمت رباخواری در ذهن و فکر عامه مردم
از بین می رود .ویابسیار کمرنگ می شود و می گویند اگر واقعا ربا حرام است
چرا داد وستد ها در ایران براساس ربا است که البته در این زمینه عوامل و
علل تشدید کننده ای نیز برای این ذهنیت وجود دارد که از جمله آنها می توان
به موارد زیر اشاره کرد :
1-تعیین درصد سود سپرده های بانکی از پیش
2-عملکرد بسیاری از بانک ها که غالبا از گیرند گان تسهیلات درمواردی که
پیشاپیش نمی توان سود قطعی بر پروژه و کار آنان تعیین کرد نرخ سود معیینی
را مطالبه می کنند .
3-استفاده از تعابیر مرسوم بانکداری ربوی دربانکداری کنونی کشور از جمله (بهره و نرخ بهره ،حتی توسط کار گزاران بانک .
4-اهتمام نداشتن بسیاری از کار گزاران بانک نسبت به اجرای دقیق قانون و مقررات بانکداری بدون ربا .
5-پرداخت سود یکنواخت دربانک ها که باعث می شود تلقی نرخ بهره رادر
اذهان بوجود می آورد .و مشتریان بانکها تفاوت نحوه و محل درسود دهی بانکهای
مختلف را نمی توانند مشاهده کنند .
ربا و شرایط تحقق آن :
ازدیدگاه اسلام ربا عبارت است از گرفتن مبلغ اضافی روی دین واقعی مشروط
بر اینکه از قبل شرط شده باشد.بااستفاده از همین تعریف ساده ..عملیات
بانکداری اسلامی درایران طوری پایه گذاری شده است که تحت چنین شرایطی هیچ
نوع رقم اضافی از گیرنده تسهیلات اعتباری اخذ گردد .برای بررسی بیشتر باید
نتایج حاصل از این تعریف تشریح گردد .نتایج زیراز تعریف مذکور قابل استخراج
است .
1-وجود دین واقعی
2-وجود دائن مستقل از دیدن
3-شرط قبلی برای دریافت رقم اضافی روی دین
4-دریافت مبلغ اضافه روی دین .
هر گونه دین که از اجتماع نتایج مذکور بوجود آید از دید گاه بانکداری
اسلامی در ایران شرایط لازم و کافی برای تحقق "ربای پولی "را دارد .لکن در
صورتیکه یکی از نتایج مذبور درعمل استقراض وجود نداشته باشد .بظاهر ممکن
است عمل استقراض شکل ربوی داشته باشد .لکن عملا ربا تحقق پیدا نمی کند
.بعبارت دیگر از دیدگاه ،ضوابط و مقررات بانکداری اسلامی ربا تحقق پیدا نمی
کند .مگر بااجتماع چهار نتیجه فوق در امر استقراض .
مسئله استقلال داین و مدیون:
وجود دائن مستقل از مدیون ویا وجود مدیون مستقل از دائن از جمله عناصر
بسیاراساسی در استقراض است که فقدان استقلال یکی موجب از بین رفتن ماهیت
استقراض ودرنتیجه عدم تحقق ربا می گردد.وابستگی راین به مدیون ویا برعکس
موجب پیدایش این ویژگی می گردد.[1]طبعا هنگامی که این وابستگی کامل می
گردد.از دیدگاه شرعی موجب نقص اصل استقراض می شود .به عنوان مثال اعطای وام
توسط یک شعبه به موسسه بازرگانی متعلق به شخص وبه شعبه دیگر آن ظاهرا روجد
قرارداد وام بین دو شعبه مزبور است .ولی ذاتا چنین قراردادی از دیدگاه
شرعی قرارداد تلقی نگردیده وتعهد آورنیست زیرا عناصر دائن ومدیون درحقیقت
دریک شخص جمع می شود ودرنتیجه شخص نمی تواند از خود طلبکار یا به خود
بدهکار شود .بهمین ترتیب اعطای تسهیلات اعتباری بین دو شرکت متعلق به یک
کرده .مشخص از سها مدران هر چند از دیدگاه بانکداری بظاهر موجر قرارداد
استقراض است .لکن از دیدگاه شرعی ایجاد رابطه مستقل بین دائن ومدیون بوجود
نمی آید مثال بارزتر آن استقراض یک شعبه یک بانک بایک شرکت از شعبه دیگران
است که فقط از لحاظ اداری صورت استقراض بخود می گیرد .ولی از دیدگاه حقوقی
رابطه تعهد و طلب ایجاد نمی کند .در تمام این موارد فقط نقل وانتقال وجوه
دردرون موسسه متعلق به یک شخصیت صورت می گیرد و اقدام دیگری انجام نمی شود
از نتیجه این ویژگی دربانکداری اسلامی استفاده می شود اما مساله ای که
اینجا مطرح می شود این است که آیا این مساله رامی توان به رابطه بین مردم و
اشخاص حقوقی وبانک ما هم تعلیم داد وآیا واقعا کسی که از بانک وام می
گیردویا نزد بانک سپرده دارد قبول می کند که با بانک رابطه پدر وفرزندی
دارد ویا اصولا حداقل در جامعه ای که مردم این باور رادارند که با دولت
رابطه پدر وفرزندی دارند طبعا در جامعه ای که مردم حتی نسبت به پرداخت
مالیات هم اکراه می ورزند .نمی توانند چنین مساله را قبول کنند که پولی که
بانک ها یا به دولت می پردازند به نفع خود آنهاست .از طرفی مردم براین
باورندکه دولتمردان دربخشهای وسیعی اقتصادی سرمایه گذاری می کنند که آنها
شاید نفع زیادی از آن نبرند .ودرواقع کمتر افرادی پیدا می شود که دولت را
امین خود بداند .پس نمی توان روی این مساله زیاد تکیه کرد .
جبران کاهش ارزش پول :
تحولات پولی درعصر حاضر باعث شده است که پول به عنوان قدرت خرید در طول
زمان یک کالای مثلی نباشد و لذا درمورد بهره پول این مساله ذکر می شود که
چون درطی سالهای متمادی براساس نرخ تورم از قدرت خرید پول کاسته می شود
وبرای جبران ارزش ازست رفته آن ناچار باید درزمان باز پرداخت وام مبلغی
رابرای حفظ قدرت خرید پول هم پرداخت کرد .این هم مساله ای است که گاهی برای
فرار از ربا و حرمت آن مطرح می شود ویا شاید بتوان آن راوسیله ای برای
تجویز ربا دانست اما مسئله ای که دراینجا مطرح می شود این است که نرخ تورم
قابل پیش بینی نیست یعنی واقعا نمی توان پیش بینی کرد که صد تومان
امروزنیمه سال بعد چند تومان قدرت خرید دارد این درصورتی است که ما میزان
این اضافه ارزش رااز قبل تعیین می کنیم و این یکی از مسائل تحقق ربا است که
شرط قبلی .برای دریافت رقم اضافه داشته باشیم .دزصورتی که اگر میزان تورم
بیش از مبلغ پیش بینی می باشد به دائن و اگر کمتر باشد به مد یون ظلم می
شود و اصولا ممکن است تورم ثابت باشد تغییر نمی کند .
مساله بانک :
همانطور که می دانیم بانکها دروظیفه یکی دادند تجهیز منابع و تخصیص منابع .
از طرفی بانکها پول نزد مردم را به صورت پس انداز و سپرده دریافت می
کنند و از طرفی آن را در امر پرداخت تسهیلات بکار می گیرند .که در هر دو
طرف آن این مساله مطرح می شود که تا چه حد عملیات بانکیها از ربا فاصله
دادند .و آیا می توان این مساله را قبول کرد که واقعا در کشور ها عملیات
بانکی بدون ربا است .یا نه ؟
تجهیز منابع :
منابع بانک یا از طریق سپرده های قرض الحسنه است و یا هیچ سودی به آن
تعلق نمی گیرد و اصولا شخصی که دارای خود را تحت این عنوان نزد بانک می
گذارد به تنهایی می تواند انگیزه داشته باشد :
1-استفاده از خدمات بانکی مثل وصول چک های بانکها و شعب دیگر ویا جوائز بانکی.
2-انگیزه اجر معنوی –چون وام های قرض الحسنه بانکها را از طریق همین سپرده های پس انداز تامین می شود 3-امنیت برای وجوه .
در مورد جوائز به گفته استاد شهید مطهری هیچ اشکالی ندارد عده ای
معتقدند که بانک این جوایز رااز محل و ربا تهیه کرده ولی نمی توان این
مسئله را با قطعیت ذکر کرد و اگر هم یک در صد احتمال دهیم که این جوائز از
غیر ربا است شارع می گوید همان یک احتمال را می توان دلیل بر حلال بودن
جوایز دانست .
درمورد سپرده های قرض الحسنه رابطه دائن و مدیون بین بانک و سپرده
گذارمطرح است که هیچ گونه پرداخت اضافی هم صورت نمی گیرد وربا هم نیست .
سپرده کوتاه مدت (بلند مدت ):
مسئله اساسی در مورد سپرده های بانکی سپرده های کوتاه مدت و بلند مدت و سود تعلق گرفته به آنهاست .
سود تعلق گرفته به سپرده به صورت زیر است .
کوتاه مدت 7/0درصد
1)از دیدگاه اسلامی پرد اخت رقم اضافه روی دین ایجاد شده بین پدرو پسر و
شاید به دلیل وابستگی کامل پسربه پدر "ربا "محسوب نمی گردد.
